Inne euroregiony

Przełom polityczno-ustrojowy w 1989 r. między państwami Europy Środkowej umożliwił nawiązywanie współpracy ponadgranicznej oraz jej instytucjonalizację. 

We współpracy ponadgranicznej należy wymienić:

• współpracę transgraniczną,
• współpracę euroregionalną.

Współpraca transgraniczna to każde wspólne podjęte działanie mające na celu umocnienie i rozwój sąsiedzkich kontaktów między wspólnotami i władzami terytorialnymi dwóch lub większej liczby stron i jest ona pojęciem szerszym niż współpraca euroregionalna.

Obszary współpracy euroregionalnej

• tereny przygraniczne (graniczne, nadgraniczne); obszar i strefa,
• obszar pograniczny, pogranicze, obszar transgraniczny,
• region,
• region przygraniczny (graniczny, nadgraniczny),
• region transgraniczny,
• euroregion.

Teren przygraniczny - pas do 100 km od granicy
Strefa przygraniczna - pas 20-30 km od granicy
Strefa nadgraniczna - pas 2-6 km od granicy
Pas drogi koniecznej - 15-100 m od granicy

Obszar pograniczny, pogranicze i obszar transgraniczny - to pojęcia o zbliżonym zakresie znaczeniowym. Rozumie się go jako obszar położony w sąsiedztwie (pobliżu) granicy po obu jej stronach.

Region rozumiany jest jako wydzielony, stosunkowo jednorodny obszar, odróżniający się od terenów przyległych cechami naturalnymi lub nabytymi.
Region przygraniczny (graniczny, nadgraniczny) to teren zlokalizowany po jednej stronie granicy.
Region transgraniczny to teren zlokalizowany po obu stronach granicy.

Instytucje i organizacje wspierające funkcjonowanie euroregionów

Istotną rolę we współpracy transgranicznej na granicach Polski odgrywają:

• Instytucje i organizacje międzynarodowe, w tym Rada Europy i Unii Europejskiej,
• Międzynarodowe organizacje pozarządowe wspierane solidarnie przez Radę Europy i Unię Europejską,
• Międzyrządowe i krajowe komisje (komitety) oraz biura zajmujące się problemami tej współpracy.

Współpraca regionów przygranicznych należy od lat do priorytetów Unii Europejskiej. Komisja Wspólnot i Komisja Europejska udziela pomocy finansowej regionom przygranicznym w ramach specjalnego programu INTERREG. W 1994 roku powołano Komitet Regionów jako organ doradczy Rady Europy i Komisji Europejskiej, a jednocześnie jako przedstawicielstwo organów lokalnych i regionalnych z państw członkowskich Unii Europejskiej.

Euroregiony na granicach Polski

Mimo wielu wcześniejszych inicjatyw dotyczących współpracy regionów przygranicznych - np. w zakresie tzw. małego ruchu turystycznego, przygranicznej wymiany handlowej, transferu siły roboczej, kooperacji przemysłowej a także prób zagospodarowania Odry - w Polsce trwały wzrost możliwości współpracy transgranicznej obserwuje się od początku lat dziewięćdziesiątych, co ściśle wiąże się z transformacją ustrojową. W sferze praktycznej przejawia się to utworzeniem i funkcjonowaniem na granicach Polski 16 euroregionów.

Szczególne znaczenie dla powstających na granicy niemiecko-polskiej, a także polsko - czeskiej euroregionów miało powołanie w 1991 roku pierwszego na granicach Polski i w Europie Środkowej i Wschodniej Euroregionu Nysa". W latach 1991 - 1993 wypracował on w układzie trójstronnym pierwsze doświadczenia w tworzeniu podstaw instytucjonalnych współpracy transgranicznej. Euroregion Nysa, podobnie jak pozostałe 3 euroregiony na pograniczu zachodnim (Pomerania", Pro Europa Viadrina", i Sprewa-Nysa-Bóbr"), ma modelowe znaczenie dla tworzenia różnych form współpracy ponadgranicznej na granicach Polski.

Także korzystne zmiany polityczne ostatnich lat stwarzają nowe możliwości dla zbliżenia i wzajemnej koordynacji rozwoju oraz odnowy powiązań międzyregionalnych i lokalnych na pograniczu południowym.Granica z Czechami i Słowacją stała się równocześnie granicą między państwami stowarzyszonymi z Unią Europejską. Jest to także granica wewnętrzna państw Grupy Wyszehradzkiej i granica wewnętrzna w ramach utworzonej przez to ugrupowanie Strefy Wolnego Handlu(CEFTA).

Na pograniczu wschodnim współpraca euroregionalna najbardziej zaawansowana jest z Ukrainą, czego efektem było powołanie we wrześniu 1995 roku pierwszego w Europie Wschodniej Euroregionu Bug.

Na pograniczu północnym pierwsze inicjatywy nadania form instytucjonalnych współpracy transgranicznej pojawiły się w 1997 roku. W wyniku intensywnych prac organizacyjnych środowisk lokalnych i regionalnych obszarów przygrani-nych państw nadbałtyckich, w lutym 1998 roku podpisano w Malborku umowę o utworzeniu Euroregionu Bałtyk, obejmującego przygraniczne obszary Polski, Danii, Litwy, Łotwy, Rosji (Obwód Kalingrad) i Szwecji.

Geneza i rozwój euroregionów

Współpraca transgraniczna w Europie rozwija się od początku lat 50. Największe doświadczenie mają regiony położone wzdłuż granic Republiki Federalnej Niemiec i państw skandynawskich. Pionierski charakter miały utworzone na początku lat 50. związki regionów z pogranicza norwesko-szwedzko-fińskiego, holendersko-niemieckiego i niemiecko-francuskiego. Stamtąd pochodzą najstarsze euroregiony: (...) „region Ems-Dollar oraz region noszący nazwę Euroregio. (...) Długoletnią tradycję ma także niemiecko-francusko-szwajcarski Regio. (...)Obydwa euroregiony – Euroregio i Regio są podawane jako przykłady przełamywania historycznych konfliktow narodowych (...) oraz Regio jest przykładem współpracy między państwami Unii Europejskiej z krajem do niej nie należącym ( Szwajcaria)” . Należy jednak zwrócić uwagę, iż nie są to jedyne formy takiej współpracy, ponieważ przyklady można by jeszcze mnożyć. „Należy jednak zwrócić uwagę na pewne trudności z identyfikacją liczby euroreginów. Występowanie cech współpracy euroregionalnej (...) nie zawsze przesądza o umieszczeniu terminu euroregion w nazwie obszaru, czy porozumienia. Na ponad 100 zarejestrowanych w 1997 r . porozumień współpracy transgranicznej w Europie, tylko 15% obszarów częścią składową ich nazwy jest euroregion czy euregio”.

Pomyślny rozwój i korzyści uzyskane z tej formy współpracy zadecydowały o jej rozwinięciu w Europie Zachodniej, a od lat 90. także w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Ogólne ramy współpracy transgranicznej tworzą:

• Europejska Konwencja Ramowa o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi (tzw. Konwencja Madrycka) uchwalona przez Radę Europy 21 maja 1980 r.;
• Europejskie Ramowe Porozumienie o współpracy na terenach przygranicznych, przyjęte przez Radę Europy w 1980 r.;
• Europejska Karta Regionów Przygranicznych uchwalona przez Radę Europy 19 listopada 1981 r.;
• Europejska Karta Samorządu Terytorialnego zatwierdzona przez Radę Europy 15 pażdziernika 1985r.

Szczególne znaczenie dla ustanowienia odpowiednich ram prawnych dla współpracy transgranicznej w polskich regionach przygranicznych, które dały upoważnienie władzom regionalnym i samorządom lokalnym do kontaktów zagranicznych oraz wprowadziły na grunt polski sprawdzone w Europie Zachodniej standardy tej współpracy, mają : Konwencja Madrycka i Europejska Karta Samorządu Terytorialnego. Polska przystąpiła do Konwencji 19 stycznia 1993 r. Według wspomnianej Konwencji, za współpracę transgraniczną uważa się każde wspólnie podjęte działanie mające na celu umocnienie i dalszy rozwój sąsiedzkich kontaktów między Wspólnotami i władzami terytorialnymi dwóch lub większej liczby umawiających się stron, jak również zawarcie porozumień i przyjęcie uzgodnień koniecznych do realizacji takich zmierzeń.

 Drugim istotnym europejskim aktem prawnym, określającym ramy formalnoprawne oraz formy uczestnictwa społeczności lokalnych w kontaktach międzynarodowych w oparciu o standardy europejskie jest Europejska Karta Samorządu Terytorialnego , do której Polska przystąpiła w lutym 1993 r.
Karta umożliwia procesy decentralizacyjne. Istotną jej część stanowi koncepcja i kompetencje samorządu terytorialnego oraz społeczności lokalnych, a także określenie warunków kontroli administracyjnej, formy zasobów finansowych samorządu terytorialnego i jego wewnętrznych struktur administracyjnych.
 
Współpracę transgraniczną w Europie formalnie usankcjonowano w następujących aktach prawnych:

Konwencja Madrycka, Europejska konwencja ramowa o współpracy transgranicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi (21 maja 1980 r., ratyfikowana przez Polskę w 1993 r.), została przyjęta przez Radę Europy 21 maja 1980 roku na konferencji w Madrycie. Państwa które ratyfikowały Konwencję powinny wspierać współpracę transgraniczną i przyczyniać się do postępu gospodarczego i społecznego obszarów przygranicznych. Konwencja podkreśla również pierwszeństwo prawa wewnętrznego danego kraju w stosunku do umów zawieranych z partnerami współpracy transgranicznej. Konwencja Madrycka określa więc prawne i strukturalne wzorce współpracy regionów granicznych. Konwencja Madrycka składa się z preambuły i 12 artykułów oraz z załącznika , w którym znajdują się wzory umów, porozumień i statutów potrzebnych do współpracy transgranicznej. Polska, która została członkiem Rady Europy w 1991 roku ratyfikowała Konwencję Madrycką w 1993 roku.

Europejska Karta Regionów Granicznych i Transgranicznych (1995 r., deklaracja przyjęta przez Polskę), powstała w 1981 roku. Do 1995 roku nosiła nazwę Europejska Karta Regionów Przygranicznych. 1 grudnia 1995 roku na zebraniu Stowarzyszenia Europejskich Regionów Granicznych w Szczecinie w Euroregionie Pomerania dokonano zmiany nazwy na obecną oraz uaktualniono tekst Karty tak, by uwzględniał nową sytuację geopolityczną w Europie Środkowo - Wschodniej. Karta precyzuje zamierzenia i cele, które powinny być uwzględniane w rozwoju regionów granicznych i transgranicznych. Szczególną uwagę poświęcono problemom rozwoju ekonomicznego, polityki regionalnej, ochrony środowiska, współpracy kulturalnej, zagospodarowania przestrzennego i przygranicznemu ruchowi osobowemu. Karta nie jest międzynarodowym aktem prawnym i nie ma mocy obowiązującej. Jest to tylko deklaracja współpracy i swoistego rodzaju kodeks postępowania współpracy transgranicznej

Europejska Karta Samorządu Terytorialnego (15 października 1985 r., ratyfikowana przez Polskę w 1993 r.),została uchwalona przez Radę Europy 15 października 1985 roku. Karta daje jednostkom terytorialnym ogólne kompetencje do współpracy transgranicznej. Artykuł 10 pkt. 1 brzmi: "Wykonując swoje uprawnienia, społeczności lokalne mają prawo współpracować z innymi społecznościami lokalnymi oraz zrzeszać się z nimi - w granicach określonych prawem - w celu realizacji zadań, które stanowią przedmiot ich wspólnego zainteresowania." Możliwość współpracy transgranicznej dopuszcza art. 10 pkt. 3 , który mówi, że społeczności lokalne mogą współpracować ze społecznościami innych państw na warunkach określonych prawem. Polska ratyfikowała Europejską Kartę Samorządu Terytorialnego w 1993 roku.
   

Europejska Karta Samorządu Regionalnego (5 czerwca 1997 r.). 5 czerwca 1997 roku na posiedzeniu Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych Europy została przyjęta Europejska Karta Samorządu Regionalnego. Karta przyznaje regionom uprawnienia do prowadzenia współpracy transgranicznej podobne do zawartych w Europejskiej Karcie Samorządu Terytorialnego uprawnień dla społeczności lokalnych. Według zapisów Karty region powinien być podmiotem samorządowym prowadzącym własną politykę i współpracę międzynarodową. Regiony powinny także posiadać uprawnienia do tworzenia własnego ustawodawstwa w ramach określonych ustawami poszczególnych krajów.

Chronologia tworzenia euroregionów w Polsce

1. „Nysa" 21 grudnia 1991
2. „Karpacki" 14 lutego 1993
3. „Sprewa-Nysa-Bóbr" 21 września 1993
4. „Pro Europa Viadrina" 21 grudnia 1993
5. „Tatry" 26 sierpnia 1994
6. „Bug" 29 września 1995
7. „Pomerania" 15 grudnia 1995
8. „Glacensis" 5 grudnia 1996
9. „Niemen" 6 czerwca 1997
10. „Pradziad" 2 lipca 1997
11. „Bałtyk" 22 lutego 1998
12. „Śląsk Cieszyński" 22 kwietnia 1998
13. „Silesia" 20 września 1998
14. „Beskidy” 18 luty 2000
15. „Puszcza Białowieska” maj 2002
16. "Roztocze" czerwiec 2020